Dungeons and Dragons, oudheid, populair-wetenschappelijk

Van Ajax tot Caesar: dobbelen in de oudheid

Zomaar een hersenspinsel: Dungeons and Dragons in de oudheid. Ik zie het wel voor me, moet ik zeggen. Sommige personages uit de geschiedenis of mythologie lijken ervoor gemaakt te zijn. Keizer Nero tokkelt een inspirerend deuntje op zijn lier terwijl Rome in brand staat: hij is overduidelijk een (ietwat psychopathische) bard. Cassandra, die de ondergang van Troje voorspelt maar als gevolg van de straf van Apollo door niemand wordt geloofd, is absoluut een divination wizard (met een hele dramatische backstory).

Ik moet jullie helaas teleurstellen: de Grieken en Romeinen speelden geen (antieke versie van) Dungeons and Dragons. Toch is er in de oudheid een belangrijke rol weggelegd voor de dobbelsteen. Toen Caesar de rivier de Rubicon overstak om zijn rivaal Pompeius te verslaan, sprak hij de legendarische woorden alea iacta est: de teerling is geworpen. (Een teerling is dus een dobbelsteen.) Het onbekende lot dat Caesar te wachten staat wordt vergeleken met een worp met een dobbelsteen: bij beide heb je geen invloed op de uitkomst. Het lot bepaalt. Op goed geluk dan maar.

Een zeer vermakelijke verbeelding van het moment waarop Caesar zijn gevleugelde uitspraak doet.

Geen Dungeons and Dragons dus, maar dobbelstenen werden in de oudheid wel gebruikt voor andere dobbelspellen. En dat is niet het enige: ook bij het proces van divinatie, het interpreteren van tekens van de goden, waren dobbelstenen belangrijk.

Het ontstaan van het dobbelspel

Volgens Herodotus, een Griekse geschiedschrijver die leefde in de vijfde eeuw v.Chr., is het dobbelspel uitgevonden door de Lydiërs. Toen Lydië nog niet zo lang bestond – dat moet ongeveer de twaalfde eeuw v.Chr. geweest zijn – was er een groot gebrek aan graan. En wat doe je als je niet op het land kunt werken en weinig eten hebt? Dan ga je op zoek naar andere manieren om de tijd en het knagende gevoel in je maag te verdrijven. Voilà, het dobbelspel was geboren!

“De Lydiërs zelf beweren dat ook de spellen, die nu bij hen en bij de Grieken populair zijn, een uitvinding van hen waren. […] Onder koning Atys, zoon van Manes, ontstond een groot graangebrek in heel Lydië. Een tijdlang hielden de Lydiërs het uit, maar daarna, toen het gebrek niet ophield, zochten zij middelen. De een verzon dit, de ander dat. En toen werd het dobbelspel uitgevonden en het bikkelspel en het balspel en allerlei andere spellen, behalve het damspel; want daarvan eigenen de Lydiërs zich de uitvinding niet toe.”

Herodotus, Historiën I.94.

Het is een leuk verhaal, maar (zoals wel meer dingen die Herodotus schrijft) niet waar. De oudste dobbelstenen zijn namelijk bijna twee millennia ouder.

Het mysterie van de oudste dobbelsteen

Het is niet helemaal zeker welke dobbelstenen de titel mogen claimen als oudste dobbelstenen ter wereld. De spelstukken die je linksonder ziet zijn gevonden in Turkije en stammen uit de periode 3100-2900 v.Chr. De piramidevormige objecten (linksboven op de afbeelding) hebben nogal wat discussie opgeleverd. Zijn het vierzijdige dobbelstenen? Dat zou leuk zijn. Maar helaas: dit artikel zegt van niet.

Links: de spelstukken uit 3100-2900. Rechts: de dobbelstenen uit Shahr-e Sukhteh.

Waarschijnlijk gaat de titel dan naar de dobbelstenen uit Shahr-e Sukhteh in het huidige Iran. ‘De verbrande stad’ – want dat is wat de naam betekent – ontstond rond 3200 v.Chr. en werd in het tweede millennium v.Chr. weer verlaten, nadat hij tot drie keer toe volledig was afgebrand. In Shahr-e Sukhteh zijn de oudste dobbelstenen gevonden, denkt men (en Wikipedia denkt het ook). Waarschijnlijk komen ze uit de periode 2800–2600 v.Chr.

Daarmee zijn ze waarschijnlijk ouder dan de exemplaren die zijn gevonden in Mesopotamië. Die dateren van halverwege het derde millennium v.Chr. Het bekendste spel (met dobbelstenen) dat daar werd gespeeld is het Koningsspel van Ur, een soort voorloper van backgammon. Het prachtexemplaar hieronder is gemaakt rond 2600 v.Chr.

Links: The Royal Game of Ur. Rechts: de dobbelstenen uit Skara Brae.

Er is echter nog een andere kandidaat voor de titel: in Skara Brae, een nederzetting uit het neolithicum (nieuwe steentijd) op de Schotse Orkney-eilanden, zijn twee benen dobbelstenen gevonden die waarschijnlijk tussen 3100 en 2400 v.Chr. zijn gebruikt.

De oudste d20

De oudste twintigzijdige dobbelsteen is makkelijker aan te wijzen. Tegenwoordig wordt het exemplaar hieronder beschouwd als de oudste d20 ter wereld. Ergens in de periode tussen de 4e eeuw v.Chr. en de 2e eeuw n.Chr. is hij gemaakt. Het is niet de enige in zijn soort: als je door de collectie van The Metropolitan Museum of Art bladert, kom je nog een paar andere d20’s tegen. Vaak zijn ook die dobbelstenen genummerd, net zoals de moderne variant.

Bron. Een d20 met Griekse letters.

Ouderwetse dobbelspellen

Een logisch gebruik van dobbelstenen is natuurlijk het dobbelspel. Hierboven noemde ik al het Koningsspel van Ur, een voorloper van backgammon. Ook de Romeinse spellen Ludus duodecim scriptorum (dat werd gespeeld met drie zeszijdige dobbelstenen) en Tabula (een vergelijkbaar spel dat zou zijn uitgevonden door een Griekse soldaat in de Trojaanse oorlog) lijken van datzelfde spel een variant te zijn. Gokken was eigenlijk verboden volgens de Romeinse wet, maar het lukte niet om het in de praktijk uit te bannen. Zowel arme plebejers als keizers gokten erop los – en wilden ook nog wel eens valsspelen.

Bron. De helden Ajax en Achilles doen ook een dobbelspel in een poging om de tijd te verdrijven tijdens de Trojaans Oorlog.

Dobbelen en divinatie

Waar bovenstaande d20 voor is bedoeld, is niet helemaal duidelijk. Een van de mogelijkheden – een waarschijnlijke, zelfs – is dat de dobbelsteen gebruikt werd bij het proces van divinatie, het interpreteren van tekens van de bovennatuur. Er waren waarschijnlijk verschillende manieren om de boodschappen van de goden te ontcijferen met behulp van dobbelstenen. Een van die manieren is het raadplegen van een orakelboek, bijvoorbeeld een exemplaar dat is gebaseerd op de letters van het Griekse alfabet. Je rolt dobbelstenen, berekent de uitkomst en zoekt in het boek de juiste letter en orakelspreuk op bij jouw resultaat. Als je gelukt hebt, is dat een alfa, de eerste letter van het alfabet. In dat geval zal je je doelen bereiken en succesvol zijn. Is jouw uitkomst een omega, de laatste letter van het alfabet? Dan staat je helaas een onsuccesvol oogstseizoen te wachten. (Lees hier meer over alfabetorakels).

Dobbeltorens

Niet alleen werden dobbelstenen gebruikt in de oudheid, maar ook bestonden er al dobbeltorens. Tot nu toe zijn er slechts twee gevonden (de linker komt uit Qustul en de rechter is gevonden in Duitsland), maar er zijn aanwijzingen dat er meer zouden bestaan.

Een leuk detail: op de rechtertoren staat de boodschap ‘Pictos victos, hostis deleta, ludite securi’, oftewel: ‘De Picten zijn verslagen, de vijand is vernietigd, speel veilig’.

Bron. De dobbeltorens uit Qustul en uit Duitsland.

Geen Dungeons and Dragons…

Helaas: de Grieken Romeinen speelden geen Dungeons and Dragons – of daar zijn tenminste geen aanwijzingen voor. Wel hadden ze blijkbaar – net als ik – een voorliefde voor dobbelstenen. Ze maakten prachtige d20’s en zelfs dice towers. Burgers en keizers dobbelden wat af. Ze speelden koningsspelen en backgammon en voorspelden de toekomst met dobbelstenen. Zelfs Trojaanse helden deden aan tabletop gaming.

Het is aan ons om die traditie voort te zetten. Verzamel je dobbelstenen (dit zijn de mijne) en speel Dungeons and Dragons!

Getagd , , , , , , , ,

Over Kirsten

Kirsten | Kers | docent | classica | scare actor | bookdragon | amateur-musicalactrice | schakelbrommerrijder | chocoladeliefhebber | Dungeons and Dragons-nerd | kattenmens | fan van lijstjes | controlfreak |
Bekijk alle berichten van Kirsten →

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *